Veel meer dan boerentaferelen - Pieter Bruegel de Oude

Iedereen kent Pieter Bruegel de Oude van zijn boerentaferelen, zoals De boeren-bruiloft en De jagers in de sneeuw, beide in Wenen. Bruegel was echter ook belangrijk als schilder van bijbelse voorstellingen en spreekwoorden, die bovendien met zijn winterlandschappen een blijvende invloed zou uitoefenen op andere kunstenaars. Er zijn iets meer dan 40 schilderijen van hem bewaard, die vrijwel allemaal dateren uit de laatste dertien jaar van zijn leven. Veel van zijn werk is echter verloren gegaan en alleen bekend van beschrijvingen. Na zijn overlijden in 1569 was zijn werk zeer gewild bij rijke verzamelaars, zoals Keizer Rudolf II (1552-1612). Daardoor bevinden twaalf van Bruegels belangrijkste werken zich nog altijd in Wenen. In het kader van zijn 450ste sterfjaar organiseert het Kunsthistorisches Museum de eerste grote overzichtstentoonstelling van Bruegels werk met veel stukken uit collecties elders en met nieuwe inzichten uit jarenlang technisch onderzoek.

Over de afkomst van de Brabantse schilder Pieter Bruegel weten we vrijwel niets. Het is zelfs onbekend wanneer en waar hij precies is geboren: waarschijnlijk tussen 1525 en 1530, mogelijk in Breda of in Breugel. In 1551 liet hij zich inschrijven als meesterschilder in het Sint-Lucasgilde in Antwerpen. Volgens een oude traditie was zijn leermeester de Antwerpse schilder Pieter Coecke van Aelst, die in 1550 stierf. Jaren later zou Bruegel met diens dochter Mayken Coecke trouwen en zich in Brussel vestigen, maar al na zes jaar huwelijk overleed hij. In zijn relatief korte leven was Bruegel echter buitengewoon productief, en niet alleen op het gebied van de schilderkunst.

Bruegel in Italië  
In 1552 vertrok Bruegel via Frankrijk naar Italië, waar hij enkele jaren zou doorbrengen. De landschappen die hij onderweg schetste, zouden later terugkeren als achtergrond in zijn schilderijen. Van de schilderijen die hij in Italië vervaardigde, is echter weinig met zekerheid bekend. Bruegel woonde enige tijd in Rome en bezocht mogelijk ook Sicilië, Napels en Messina. Het Colosseum was waarschijnlijk de inspiratie voor zijn Toren van Babel, waarvan de twee nog bestaande versies te zien zijn in Wenen. Ook schilderde hij rond 1558 een Gezicht op Napels en tekende hij het ontwerp voor Zeeslag in de Straat van Messina, die als gravure in 1561 werd uitgegeven door de Antwerpse uitgever Hiëronymus Cock. Toch werd Bruegel in tegenstelling tot zijn tijdgenoten, zoals de Antwerpse schilder Frans Floris (1517-1570), nauwelijks beïnvloed door het Italiaanse maniërisme.

Loopbaan in Antwerpen 
In 1555 was Bruegel weer terug in Antwerpen. Hij verdiende daar aanvankelijk een inkomen als ontwerper van gravures voor Cock. Veel van zijn tekeningen zijn bewaard, zoals drie voor zijn serie Grote landschappen: de gravures zelf werden vervaardigd door andere kunstenaars. Populair waren ook zijn allegorische onderwerpen en spreekwoorden, zoals zijn series De zeven hoofdzonden en De zeven deugden. Hierbij was het werk van Jeroen Bosch (overleden in 1516) een belangrijke inspiratiebron. Cock publiceerde Bruegels ontwerp De grote vissen eten de kleine uit 1556 zelfs als een werk van Bosch. Gaandeweg werd Bruegels naam echter steeds bekender en kreeg hij ook opdrachten voor schilderijen. Beroemde werken uit zijn Antwerpse periode zijn de Spreekwoorden in Berlijn en de Kinderspelen en Strijd tussen carnaval en vasten in Wenen.

Bruegel in Brussel  
In 1563 vestigde Bruegel zich in Brussel en trouwde met Mayken Coecke. Hun twee zonen Pieter (1564-1638) en Jan (1568-1625) zouden later ook schilder worden. Bruegel legde zich nu meer toe op schilderijen voor voorname klanten zoals kardinaal Granvelle en de cartograaf Abraham Ortelius. De Antwerpse bankier Nicolaes Jonghelinck bezat zelfs zestien werken van hem, waaronder de serie Twaalf maanden en een Toren van Babel. Woelige tijden braken aan met de Beeldenstorm van 1566, de komst van Alva in 1567 en de berechtingen door de Raad van Beroerten. Sommigen zien toespelingen op Alva en de Spaanse huurlingen in Bruegels werk Kindermoord te Bethlehem. Ook aan zijn mogelijk laatste schilderij, De ekster op de galg uit 1568, wordt vaak een diepere, symbolische betekenis toegekend. Helaas kwam aan zijn carrière een vroegtijdig einde. Voordat hij stierf op 9 september 1569 gaf hij zijn vrouw veiligheidshalve opdracht om werken die al te seer bijtigh oft schimpich wesende te vernietigen. Zijn vriend Ortelius roemde Bruegel in 1574 als de meest volmaakte schilder van zijn eeuw. Velen zullen dit ook nu beamen.