In het spoor van Willem van Oranje

Door René van Stipriaan

Willem van Oranje (1533-84) groeide op in de nabijheid van keizer Karel V, maakte diplomatiek en militair carrière en ging uiteindelijk samenwerken met Karels zoon Filips II. Deze samenwerking ontaardde in een heftig conflict, waar de hele samenleving bij betrokken raakte. In 1568 brak een strijd uit die we de Tachtigjarige Oorlog zijn gaan noemen, maar de belangrijkste beslissingen vielen in de eerste twintig jaar. In 1588 – Willem van Oranje was al vier jaar dood – ontstond de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het werd een economisch en cultureel succesverhaal van zeven gewesten benoorden de grote rivieren, waarvoor Willem van Oranje de fundamenten legde.

Door dat succes wordt weleens vergeten dat veranderingen begonnen beneden de grote rivieren. Veel van Oranjes bezit lag in Brabant: in Breda bewoonde hij een imposant stadskasteel, in Antwerpen had hij grote belangen en veel vrienden, en in Brussel maakte hij deel uit van de regering. Verder zuidwaarts raakte Willem vanaf 1553 betrokken bij veldtochten die van het gebied tussen Metz en Duinkerken één groot slagveld maakten en raakte hij betrokken bij de aanleg van verdedigingswerken als Hesdinfert en Charlemont. In 1555 stichtte hij zelf een vestingstad: Philippeville. Tevens was Oranje betrokken bij het vredesverdrag van Cateau-Cambrésis in 1559. In de jaren erna bouwde, hij aan netwerk van edellieden, kooplieden en protestanten, waaruit omstreeks 1565 een verzetsbeweging voortkwam.

Altijd was Willem onderweg, naar plechtigheden, politieke bijeenkomsten, geheime ontmoetingen, belegeringen en veldslagen. Pas als er tijd overschoot hield hij zich bezig met zijn enorme bezittingen en zijn familie. Zijn gezinsleven leed onder dit door zorgen en geldnood gekenmerkte zwervende bestaan. Oranjes eerste vrouw Anna van Buren raakte gedeprimeerd en overleed voortijdig; zijn tweede vrouw Anna van Saksen nam geen genoegen met het tweede plan en pleegde overspel. Ook zijn derde vrouw Charlotte de Bourbon dreigde in zwaarmoedigheid te verzinken, maar Willem zag eindelijk in dat hij haar meer bij zijn activiteiten moest betrekken.

Toch liep ook dit huwelijk niet goed af. In 1580 zette Filips II een enorm bedrag op Willems hoofd en werd hij prooi voor sluipmoordenaars. In 1582 verwondde een kogel zijn kaak en gehemelte. Weken balanceerde hij op de rand van de dood, maar genas, mede dankzij de zorgen van Charlotte. Hij was nog niet buiten levensgevaar of Charlotte stierf, wellicht door uitputting.

Oranjes politiek van religieuze tolerantie, waarin hij steun zocht bij Frankrijk, viel slecht bij zijn trouwste en fanatiekste bondgenoten, de calvinisten. Toen Willem opnieuw koos voor een Française, Louise de Coligny, was vooral in Antwerpen het wantrouwen tegen Frankrijk zo hoog opgelopen, dat hij en zijn gezin er hun leven niet meer zeker waren. Zomer 1583 vertrokken ze via Zeeland naar Delft, waar Oranje in 1584 alsnog vermoord werd.

Hippokrates moet een beminnelijk en humaan mens geweest zijn. Zijn hele instelling als arts was ‘modern’. Volgens hem moest de arts alles in het werk stellen om de patiënt te helpen en zijn medische kennis niet gebruiken om een mens te schaden. Dat is de kern van de Hippokratische eed, die aan hem wordt toegeschreven en die zeer wel inderdaad door hem kan zijn opgesteld, al weten we dat niet absoluut zeker. De kern van de eed, die nog steeds door een arts in een westers land moet worden afgelegd, komt neer op de belofte altijd het welzijn van de patiënt voor ogen te houden, nooit de kennis van de geneeskunde in dienst te stellen van pijniging of dood van de patiënt, geen onderscheid te maken tussen patiënten en zich niet te laten omkopen.

De humane en rationele of rationalistische instelling van Hippokrates en zijn school bleef nog lang de artsenpraktijk op het eiland Kos kenmerken. In de loop van de vijfde eeuw v.Chr. was in Epidauros in het Griekse moederland de verering van Asklepios opgekomen. Hier ontstond een heiligdom annex ‘hospitaal’ dat geleidelijk aan, zeker in de vierde eeuw, tot het belangrijkste van Griekenland werd. Op allerlei plaatsen werden naar het voorbeeld van Epidauros andere, maar minder belangrijke, heiligdommen-ziekenhuizen van Asklepios gesticht. Zo veranderde ook op Kos in de vierde eeuw v.Chr. het oorspronkelijk aan Apollo verbonden heiligdom midden op het eiland in een Asklepieion, een heiligdom van Asklepios. Maar anders dan de Asklepieia op vele andere plaatsen, waar de geneeskunst met veel hocus pocus, bidden, offers en magische handelingen gepaard ging, bleef men op Kos de rationele traditie grotendeels trouw. Na dat van Epidauros werd dit Asklepieion het voornaamste in de Griekse wereld. Patiënten en hun begeleiders konden er enige tijd verblijven en zich in overleg met de arts-priesters overgeven aan kuren die voor een goed deel bestonden uit speciale diëten, lichaamsbewegingen en massages en vooral allerlei kruidendranken. Over het succes van dat alles kunnen we niet veel zeggen, maar het heiligdom behield eeuwenlang een grote reputatie. Daarvan getuigen nog heden de resten van indrukwekkende bouwwerken, magnifiek gelegen met uitzicht over delen van het eiland en tussen de pijnbomen door uitkijkend op de Egeïsche Zee.